Zaterdag 26 februari organiseerden we in Amsterdam—na een lang corona hiaat—weer een Salonbijeenkomst! Onze gast was Prof. Lucas Bergkamp, die zich na studies geneeskunde en rechtsgeleerdheid gespecialiseerd heeft in milieu- en klimaatwetgeving en in Europees recht. Rond het CSS-thema vrijheid ging hij met ons in gesprek over de conditie van de Nederlandse rechtsstaat. Functioneert de rechtsstaat nog wel naar behoren? Het gesprek werd geleid door Dr. Bart-Jan Heine.
Wat hebben we besproken?
In de afgelopen decennia hebben er grote verschuivingen plaatsgevonden die een zeer sterke uitwerking hebben gehad op het functioneren van de rechtsstaat in Nederland. Door bevoegdheden weg te laten vloeien naar de Europese Unie en door internationale verdragen is de positie van de nationale wetgevende macht verzwakt. Het Nederlandse parlement staat steeds meer buitenspel, terwijl de technocratie en ambtenarij aan invloed gewonnen hebben. Bij laatstgenoemden is er bovendien sprake van een verslechtering van de moraal. Bij het vormen van het beleid lijken voor hen namelijk niet langer hun bevoegdheden het uitgangspunt te zijn, maar een inschatting hoe ver je kunt gaan zonder op de vingers te worden getikt.
Ook de rechterlijke macht heeft haar deel in de veranderende juridische orde. Meer en meer profileert zij zich als actor in het oplossen van maatschappelijke problemen, terwijl daar haar kerntaak helemaal niet ligt. Met ‘slechts’ rechtspreken neemt zij niet langer genoegen. Op basis van zogeheten ongeschreven recht en open normen, zoals mensenrechten, eigent zij zich in toenemende mate meer interpretatiemacht toe dan de wetgever had bedoeld. Op die manier komt de Nederlandse rechter tot uitspraken die moeilijk anders dan als politiek kunnen worden omschreven, zoals in de Urgenda-zaak.
Ten slotte wordt de disbalans in het functioneren van de rechtsstaat niet gecorrigeerd vanuit instituties die dat idealiter wel zouden doen. Wetenschap, onderwijs en journalistiek zijn net als de rechtspraak steeds meer activistisch geworden. Daardoor ligt willekeur op de loer en komt het algemeen belang in gevaar.
Wat mogen we concluderen?
De Nederlandse democratische rechtsstaat staat onder druk. Toenemend activisme in de verschillende instituties zorgt voor een groeiende disbalans in de scheiding der machten. Vooral de rechtspraak zou meer naar haar eigen leest (het rechtspreken) moeten terugkeren, terwijl het Nederlandse parlement weer veel meer zijn onafhankelijkheid zou moeten opeisen. Bovenal vraagt dit complexe vraagstuk om kritische en onafhankelijke geesten die gezamenlijk tegenwicht bieden aan de ontwikkelingen die gaande zijn.
